MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Dân chủ bắt nguồn từ chữ Hy Lạp Demokratia”, có nghĩa là quyền lực thuộc về nhân dân, nhân dân là chủ thể của quyền lực. Nhưng nhân dân là một khái niệm mang tính lịch sử cụ thể, chẳng hạn, trong xã hội chiếm nô, người nô lệ không được xem là dân, họ chỉ là những con vật biết nói, không có quyền lực. Nhân dân theo khái niệm dân chủ, trước hết và chủ yếu là giai cấp thống trị xã hội, nên trong xã hội có giai cấp đối kháng, phần lớn quyền lực tập trung trong tay một số ít người. Vì thế, dân chủ trở thành mục tiêu đấu tranh của các giai tầng bị áp bức. Trong xã hội có giai cấp, đấu tranh vì dân chủ trở thành một trong những động lực của lịch sử. Từ dân chủ chủ nô đến chuyên chế phong kiến, từ chuyên chế phong kiến đến DCTS, từ DCTS đến dân chủ vô sản đó là những nấc thang trong tiến trình vận động và phát triển của lịch sử dân chủ.
Tiếp tục sự nghiệp của C.Mác và Ph.Ăngghen, V.I.Lênin và Đảng Bônsêvích đã lãnh đạo Cách mạng Tháng Mười Nga thắng lợi, đưa nhân dân lao động bước vào sự nghiệp xây dựng CNXH và xây dựng nền dân chủ XHCN. Trong quá trình đó, V.I.Lênin đã để lại cho các Đảng Cộng sản trên toàn thế giới một di sản lý luận phong phú và rất nhiều chỉ dẫn thực tiễn sâu sắc cho việc xây dựng và phát triển nền dân chủ XHCN.
Vận dụng chủ nghĩa Mác-Lênin vào điều kiện cụ thể của Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng ta đã nêu lên thành mục tiêu, nhiệm vụ cách mạng và từng bước tổ chức xây dựng, thực hành dân chủ với những hình thức, bước đi cụ thể. Sự vận dụng đó đã khơi dậy sức mạnh của toàn dân, mang lại nhiều thắng lợi to lớn. Nhưng trong quá trình này, nhất là từ sau khi nước nhà thống nhất, cũng đã có những vấp váp, sai lầm nhất định. Đời sống của nhân dân rất khó khăn, niềm tin vào CNXH và nền dân chủ XHCN suy giảm, đất nước lâm vào khủng hoảng, có lúc trầm trọng. Từ trong khó khăn, Đảng ta đã khởi xướng và lãnh đạo công cuộc đổi mới trên nền tảng chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, trong đó có di sản lý luận và những kinh nghiệm thực tiễn quý báu của V.I.Lênin về xây dựng nền dân chủ XHCN.
Công cuộc đổi mới đất nước đã đạt được nhiều thành tựu to lớn có ý nghĩa lịch sử, trong đó có thành tựu về dân chủ. Dân chủ vừa là biểu hiện kết quả của đổi mới vừa là động lực thúc đẩy đổi mới. Dân chủ đã trở thành nhu cầu trực tiếp hằng ngày của nhân dân, không chỉ là mơ ước, khát vọng mà trở thành hiện thực cuộc sống, thành hành động cụ thể và là lợi ích thiết thân của nhân dân. Dân chủ XHCN là mục tiêu, động lực của sự nghiệp đổi mới, của tiến trình cách mạng XHCN. Thực hành dân chủ, phát triển dân chủ, xây dựng và hoàn thiện nền dân chủ XHCN là con đường tất yếu khách quan để đổi mới thành công và xây dựng CNXH thắng lợi.
Xây dựng dân chủ XHCN là sự nghiệp to lớn, mới mẻ, chưa có tiền lệ trong lịch sử, nên trong quá trình xây dựng và thực thi, những sai lầm, vấp váp, thậm chí tổn thất là không tránh khỏi. Vì thế, để xây dựng và hoàn thiện nền dân chủ XHCN ở Việt Nam đòi hỏi việc nhận thức, tổ chức xây dựng, thực hành dân chủ phải khoa học, thận trọng. Quá trình đổi mới vừa qua ở nước ta cũng đã nảy sinh không ít những hạn chế, thách thức trên vấn đề dân chủ, từ đó đòi hỏi công tác lý luận phải giải đáp, làm sáng tỏ vấn đề này.
Nghiên cứu lý luận dân chủ XHCN từ gốc, trong đó có các tác phẩm lý luận của V.I.Lênin sẽ có ý nghĩa quan trọng cả về lý luận và thực tiễn. Việc nghiên cứu này không những góp phần nhận thức đầy đủ, đúng đắn và toàn diện, sâu sắc hơn về lý luận dân chủ của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, mà còn là để vận dụng sáng tạo, đối chiếu với thực tiễn, giải đáp những vấn đề thực tiễn đất nước đang đặt ra. Mặt khác, nghiên cứu kinh nghiệm đổi mới, sáng tạo của nhân dân ta cũng như kinh nghiệm lãnh đạo của Đảng trong quá trình đổi mới gần 25 năm qua có thể tìm thấy nhiều lời giải cho việc xây dựng và hoàn thiện nền dân chủ XHCN trong điều kiện mới. Đó thực sự là việc làm cấp thiết cả về lý luận và thực tiễn, trước hết của giới lý luận ở nước ta.
Theo ý nghĩa đó, người viết chọn đề tài: Quan điểm của V.I.Lênin về dân chủ xã hội chủ nghĩa và sự vận dụng của Đảng Cộng sản Việt Nam trong thời kỳ đổi mới, làm luận văn Thạc sĩ chuyên ngành CNXH khoa học.
2. Tình hình nghiên cứu
Vấn đề dân chủ XHCN luôn nhận được sự quan tâm của toàn xã hội, trở thành đối tượng khảo sát hấp dẫn của các khoa học chính trị. Các nhà khoa học chính trị đã bàn luận khá nhiều về vấn đề này từ các phương diện, cấp độ khác nhau. Trong đó, tiêu biểu như:
– Những vấn đề chung về dân chủ và dân chủ XHCN:
+ Đỗ Nguyên Phương, Trần Ngọc Đường (1992): Xây dựng nền dân chủ XHCN và Nhà nước pháp quyền, Nxb Sự Thật, Hà Nội. Trên lập trường mác xít, công trình này luận giải cả về lý luận và thực tiễn những quan điểm, chủ trương, giải pháp xây dựng hệ thống chính trị, nền dân chủ XHCN và Nhà nước pháp quyền trong thời kỳ quá độ lên CNXH ở nước ta.
+ Viện CNXHΚΗ (1992-1993): Báo cáo chuyên đề về dân chủ và cơ chế thực hiện dân chủ (Đề tài KX.05.05), Hà Nội. Đây là tập hợp nhiều bài nghiên cứu của nhiều tác giả về dân chủ và cơ chế thực hiện dân chủ trên các bình diện và phương pháp tiếp cận khác nhau. Từ những vấn đề chung về dân chủ, phương pháp tiếp cận vấn đề dân chủ, dân chủ trong tư tưởng Nho Giáo, trong hệ tư tưởng của CNTB hiện đại, quan điểm mác xít về dân chủ, dân chủ trong CNXH hiện thực và thực trạng dân chủ ở nước ta.
– Những công trình nghiên cứu về quan điểm dân chủ của V.I.Lênin:
+ Ngô Hữu Thảo (1990): Những luận điểm của V.I.Lênin về chính trị và vấn đề dân chủ hoá lĩnh vực chính trị ở nước ta hiện nay, Tạp chí Triết học, số 3. Bài báo trình bày tinh thần cốt yếu từ những luận điểm về chính trị của V.I.Lênin, từ đó luận giải, phân tích những biểu hiện cần có của quá trình dân chủ hoá về chính trị ở nước ta trên các khía cạnh cụ thể.
+ Phạm Xuân Mỹ (2000): Từ di sản của V.I.Lênin về dân chủ, Nghiên cứu lý luận số 1. Bài báo trình bày, phân tích, bình luận khái quát về những luận điểm cơ bản của V.I.Lênin về dân chủ, DCTS và dân chủ XHCN.
+ Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh – ĐHKHXH-NV- Khoa Triết học (2004): Tư tưởng của V.I.Lênin về dân chủ, Nxb CTQG, Hà Nội. Các tác giả đã phân tích những quan điểm, tư tưởng của V.I.Lênin về dân chủ, sự khác nhau giữa dân chủ vô sản và DCTS, ý nghĩa và những bài học đối với quá trình dân chủ hoá đời sống xã hội ở nước ta hiện nay.
+ Giáo sư Đỗ Tư (2004): Tư tưởng chính trị của Lênin từ cách mạng Nga đến cách mạng Việt Nam, Nxb Lý luận chính trị, Hà Nội. Công trình này phân tích những phạm trù cơ bản trong hệ thống lý luận chính trị của V.I.Lênin, từ đó, khẳng định những giá trị trường tồn trong tư tưởng chính trị của Người, cũng như giá trị, ý nghĩa của di sản này đối với cách mạng Việt Nam, nhất là trong thời kỳ đổi mới.
– Về tư tưởng dân chủ của Hồ Chí Minh, có:
Lê Xuân Đình (2004): Tư tưởng Hồ Chí Minh về dân chủ và vấn đề thực hiện Quy chế dân chủ cơ sở, Tạp chí Cộng sản số 20; TS. Phạm Hồng Chương (2004): Tư tưởng Hồ Chí Minh về dân chủ, Nxb Lý luận chính trị, Hà Nội; Đặng Đình Tân – Đặng Minh Tuấn (2004): Quan niệm của Chủ tịch Hồ Chí Minh về dân chủ và thực hành dân chủ, Tạp chí Lý luận chính trị số 5.
Các công trình trên đã trình bày cơ sở hình thành, phát triển và những nội dung cơ bản trong tư tưởng dân chủ của Hồ Chí Minh cũng như những yêu cầu, điều kiện để đưa tư tưởng dân chủ Hồ Chí Minh vào các lĩnh vực đời sống xã hội. Hồ Chí Minh được đánh giá là nhà dân chủ thực hành và là mẫu mực trong thực hành dân chủ, là mẫu mực trong vận dụng chủ nghĩa Lênin.
– Về xây dựng, phát triển dân chủ XHCN trong đổi mới ở nước ta, có các công trình:
* Bàn chung về dân chủ và đổi mới:
Trần Khắc Việt (2004): Thực hiện dân chủ ở nước ta hiện nay: vấn đề đặt ra và giải pháp, Tạp chí Lý luận chính trị số 9; TS. Đỗ Trung Hiếu (2004): Một số suy nghĩ về xây dựng nền dân chủ ở Việt Nam hiện nay, Nxb CTQG, Hà Nội; GS.TS Hoàng Chí Bảo (2006): Thành tựu hai mươi năm đổi mới thành tựu của dân chủ, Tạp chí Lịch sử Đảng, số 9; PGS.TS Vũ Hoàng Công(2009): Xây dựng và phát triển nền dân chủ XHCN trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng XHCN, Nxb CT-HC, Hà Nội.
Những công trình trên khẳng định vai trò của dân chủ và xây dựng nền dân chủ XHCN; khẳng định những thành tựu, chỉ ra những hạn chế, nêu những suy ngẫm, trăn trở và đề xuất các giải pháp xây dựng nền dân chủ ở nước ta thời kỳ đổi mới.
* Phương thức thực thi dân chủ có:
Nguyễn Thị Vy (2000): Mở rộng và phát huy dân chủ trực tiếp ở nước ta hiện nay, Tạp chí Cộng sản số 24; GS.TSKH Đào Trí Úc (Chủ biên) (2009): Cơ chế giám sát của nhân dân đối với hoạt động của bộ máy Đảng và Nhà nước, một số vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb CTQG, Hà Nội; TS. Hồ Bá Thâm CN. Nguyễn Tôn Thị Tường Vân (Đồng chủ biên) (2009): Phản biện xã hội và phát huy dân chủ pháp quyền, Nxb CTQG, Hà Nội.
Nhóm công trình này bàn về các phương thức, cơ chế thực thi dân chủ, thành tựu và giải pháp thực hiện phát huy dân chủ ở nước ta.
* Về hệ thống chính trị có:
GS.TS Hoàng Chí Bảo (chủ biên) (2005): Hệ thống chính trị ở cơ sở nông thôn nước ta hiện nay, Nxb Lý luận chính trị, Hà Nội; PGS.TS Trần Đình Hoan (Chủ biên) (2008): Quan điểm và nguyên tắc đổi mới hệ thống chính trị ở Việt Nam giai đoạn 2005 – 2020, Nxb CTQG, Hà Nội.
Các công trình này bàn về hệ thống chính trị: thực trạng, giải pháp đổi mới. Trong đó, bàn nhiều về thực trạng và quan điểm, giải pháp đổi mới tổ chức, hoạt động của các bộ phận của hệ thống chính trị cũng như quan hệ, cơ chế vận hành của cả hệ thống chính trị.
* Về dân chủ ở cơ sở có:
Tòng Thị Phóng (2004): Khâu đột phá của quá trình phát huy dân chủ ở nước ta trong thời kỳ mới, Tạp chí Cộng sản số 21; Trần Quang Nhiếp (2009): Nhìn lại mười năm thực hiện Quy chế dân chủ cơ sở, Tạp chí Cộng sản (Chuyên đề cơ sở), số 26; GS.TS Hoàng Chí Bảo (2010): Dân chủ và dân chủ cơ sở ở nông thôn trong tiến trình đổi mới, Nxb CTQG, Hà Nội.
Những công trình này phân tích, đánh giá quá trình xây dựng, phát huy dân chủ cơ sở, nhất là cơ sở nông thôn, loại hình cơ sở chủ yếu của nước ta.
Tóm lại, các công trình khoa học trên đây đã cho thấy: Quan điểm về dân chủ và dân chủ XHCN của V.I.Lênin và sự vận dụng của Đảng ta trong thời kỳ đổi mới đã được nghiên cứu ở các cấp độ, khía cạnh khác nhau:
– Có công trình, những quan điểm dân chủ của V.I.Lênin được trình bày cùng với tư tưởng dân chủ của C.Mác, Ph.Ăngghen; có công trình bàn riêng về quan điểm của V.I.Lênin về dân chủ và giá trị, ý nghĩa của những quan điểm này đối với thực tiễn Việt Nam.
– Các công trình nghiên cứu về quá trình dân chủ hoá đời sống xã hội trong thời kỳ đổi mới đã có khá nhiều. Tuy nhiên, để đánh giá một cách toàn diện, có hệ thống, nhất là phân tích, đánh giá sự vận dụng quan điểm dân chủ XHCN của V.I.Lênin thì vẫn còn là mảnh đất trù phú đối với các khoa học chính trị.
Đến nay, chưa có công trình nào nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện về quan điểm của V.I.Lênin về dân chủ XHCN và sự vận dụng những quan điểm này của Đảng ta trong thời kỳ đổi mới, nhất là ở cấp độ Luận văn Thạc sĩ Triết học dưới góc độ chuyên ngành CNXH khoa học.
3. Mục đích và nhiệm vụ của luận văn
– Mục đích: Đề tài hệ thống hoá, phân tích, đánh giá những quan điểm, cơ bản của V.I.Lênin về dân chủ XHCN, làm rõ sự vận dụng những quan điểm, tư tưởng ấy của Đảng ta trong thời gian qua, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm tiếp tục xây dựng, phát triển nền dân chủ XHCN ở nước ta thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước.
– Nhiệm vụ:
+ Hệ thống hóa, phân tích, đánh giá các quan điểm của V.I.Lênin về dân chủ và dân chủ XHCN.
+ Phân tích, đánh giá thực trạng xây dựng nền dân chủ XHCN ở Việt Nam theo tinh thần của V.I.Lênin trong thời kỳ đổi mới.
+ Đề xuất phương hướng, giải pháp nhằm tiếp tục xây dựng và phát huy dân chủ XHCN theo tinh thần của V.I.Lênin.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận văn
Đối tượng: Nghiên cứu những quan điểm về dân chủ XHCN của V.I.Lênin và sự vận dụng những quan điểm ấy của Đảng ta trong thời kỳ đổi mới.
– Phạm vi nghiên cứu:
+ Quan điểm của V.I.Lênin về dân chủ có nội dung phong phú, ở đây đề tài chỉ hệ thống hoá, phân tích và đánh giá những tư tưởng cơ bản của V.I.Lênin về dân chủ, DCTS, nhất là dân chủ XHCN qua một số tác phẩm tiêu biểu: Nhà nước và cách mạng (7/1917); Những nhiệm vụ trước mắt của chính quyền Xô Viết (4/1918); Cách mạng vô sản và tên phản bội Cauxki (11/1918); Bàn về chuyên chính vô sản (9/1919); Sáng kiến vĩ đại (6/1919); Bệnh ấu trĩ tả khuynh trong phong trào cộng sản(1920); Thà ít mà tốt (3/1923)…
+ Bước đầu tìm hiểu sự vận dụng tư tưởng V.I.Lênin về dân chủ XHCN của Chủ tịch Hồ Chí Minh và của Đảng ta, chủ yếu là thời kỳ đổi mới, từ 1986 đến nay.
5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
– Cơ sở lý luận: Đề tài dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và những quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về dân chủ trong cách mạng XHCN, đồng thời có sử dụng kết quả nghiên cứu từ một số công trình khoa học có liên quan.
– Phương pháp luận của luận văn: Luận văn được nghiên cứu trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử.
– Các phương pháp nghiên cứu cụ thể:
Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu tác phẩm kinh điển của chủ nghĩa Mác-Lênin; phương pháp logic – lịch sử, phân tích, tổng hợp và phương pháp xử lý tư liệu.
6. Đóng góp mới về khoa học của luận văn
Hệ thống hóa, phân tích, đánh giá các quan điểm về dân chủ XHCN của V.I.Lênin, từ đó, khẳng định những giá trị bền vững, cũng như chỉ ra những luận điểm cần tiếp tục nghiên cứu.
Góp phần phân tích, đánh giá việc Đảng lãnh đạo xây dựng nền dân chủ XHCN theo tinh thần của V.I.Lênin trong thời kỳ đổi mới, từ đó đề xuất các giải pháp để tiếp tục xây dựng và phát huy dân chủ XHCN ở nước ta.
7. Ý nghĩa của luận văn
– Luận văn góp phần nâng cao nhận thức, củng cố niềm tin khoa học về vấn đề dân chủ XHCN, cả về lý luận và thực tiễn.
Luận văn có thể làm tài liệu tham khảo cho việc giảng dạy, học tập các nội dung liên quan đến dân chủ, nhà nước và hệ thống chính trị trong CNXH khoa học và các chuyên ngành khoa học khác.
– Luận văn có thể góp phần cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc tiếp tục xây dựng và phát huy dân chủ XHCN trong điều kiện hiện nay ở nước ta trên các cấp độ khác nhau.
8. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn có kết cấu chính gồm 3 chương, 7 tiết.
